Historia opactwa na Świętym Krzyżu.

Kaplica Oleśnickich

Ufundowanie opactwa świętokrzyskiego przypisuje się Bolesławowi Chrobremu i datuje się na rok 1006. Istnieje też wersja, która dzieło to przypisuje Bolesławowi Krzywoustemu. Opactwo pierwotnie oddano Benedyktynom. Było ono wielokrotnie łupione. Największy Rozkwit zawdzięczało panowaniu Jagiellonów, a w szczególności Kazimierza Jagiellończyka.

Po XVI-wiecznym zastoju w opactwie, w XVII wieku z fundacji Mikołaja Oleśnickiego, wojewody lubelskiego, przebudowano, w latach 1611-1620, gotycki kapitularz na wczesnobarokową kaplicę grobową rodu Oleśnickich.
Kaplicę nakryto wczesnobarokową kopułą żebrowaną promieniście ozdobioną, odsłoniętymi ponownie w 1959 roku, freskami nieznanego artysty ze szkoły włoskiej. Przedstawiają one Najświętszą Marię Pannę, Jana Chrzciciela, świętego Benedykta z Nursji oraz 12 Apostołów, pod stopami każdego z nich widnieje narzędzie ich męki. Ściany kaplicy ozdobiły w 1782 roku freski ilustrujące historię Drzewa Krzyża Świętego, pędzla Macieja Reichana.
Ołtarz centralny jest również wczesnobarokowy, z jego lewej i prawej bardzo ciekawe ołtarzyki świętej Barbary i Jana Nepomucena. Na prawej ścianie marmurowy pomnik nagrobny Mikołaja i Zofii Oleśnickich. W tabernakulum ołtarza głównego od 1723 roku przechowywany jest największy skarb opactwa - relikwie Krzyża Świętego.

Pod kaplicą znajduje się krypta w której spoczął jej fundator wraz z rodziną. Oprócz Oleśnickich w krypcie spoczęli nieznany z imienia powstaniec z roku 1863, nieznany z imienia zakonnik (opat Sierakowski? - w krypcie odnaleziono jego kartusz trumienny, ale brak pewnej trumny opata) i prawdopodobnie Jeremi Wiśniowiecki. Najprawdopodobniej jednak Jarema spoczął w krypcie zakonnej pod kościołem i w niej jego zwłoki spłonęły wraz z nim w 1777 roku. Nie wykluczone jest, że pochowano tam też Jana Oleśnickiego, który taką wolę zadeklarował na fundowanym przez siebie nagrobku rodziców.

Opactwo na Świętym Krzyżu w XVIII wieku.

Lata późniejsze to już tylko czas upadku opactwa. W 1655 roku opactwo zajmują wojska siedmiogrodzko-szwedzkie, ta załoga zajmowała je przez trzy lata. Po bohaterskiej obronie Jasnej Góry, to ona zajęła miejsce opactwa świętokrzyskiego jako pierwszorzędnego miejsca kultu w świadomości narodowej. Opactwo zaś stopniowo schodziło na dalszy plan.
W 1777 roku tutejszy kościół trawi pożar. Wypalone mury kościoła rozebrano i zastąpiono, wzniesioną w latach 1782-1789, świątynią barokowo-klasycystyczną.
W 1806 roku zwłoki z krypty zakonnej, pod spalonym kościołem ekshumowano, i złożono w jednej zbiorczej trumnie (być może wśród nich autentyczne zwłoki Jeremiego Wiśniowieckiego).
W 1819 roku skasowano opactwo i urządzono licytację ruchomości, a benedyktyni opuścili opactwo by już doń nigdy nie powrócić.
W 1882 roku rząd carski urządził tu "Więzienie Ciężkie Święty Krzyż". Więzienie znajdowało się na terenie opactwa aż do 1939 roku. Za okupacji w 1941 Niemcy urządzili w klasztorze obóz jeniecki, w którym 6.000 radzieckich jeńców zmarło śmiercią głodową.

Napoleon Orda, Opactwo na Świętym Krzyżu.
Widoczna jest zburzona przez austriaków wieża, można też zauważyć zmiany w pokryciu dachów kościoła, kaplicy i dzwonnicy.

W 1914 roku cofające się wojska austriackie skradły blachę miedzianą z dachu kościoła i dzwonnicy i wysadziły dynamitem w powietrze więżę, co zapoczątkowało pożar, który pochłonął organy i wiązania dachu. W stanie popadania w coraz większą ruinę kościół trwał przez całą I wojnę, aż do 1918, gdy tymczasowo nakryto dachy gontem. Rolę sakralną opactwo odzyskało w 1936, gdy objęli je Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej. W 1938 roku przeprowadzono remont generalny zabudowań, ale już 6.IX niemieckie bomby dotknęły krużganki i północne skrzydło opactwa. Zniszczone zostały wtedy krużganki, część zabudowań i tablica fundacji Michała Korybuta dedykowana jego ojcu.

Po wojnie w 1945 roku zlikwidowano obóz jeniecki, a w 1970 roku odbudowano zniszczone krużganki.

Barokowo klasycystyczny kościół na Świętym Krzyżu, obok kaplica Oleśnickich.

Krypta kaplicy Oleśnickich.

Brama do opactwa, w tle opactwo i kaplica Oleśnickich.

Brama opactwa i widok na góry Świętokrzyskie.