Zamek w Zbarażu (Nowym Zbarażu) został wzniesiony ćwierć mili od rodowej siedziby Zbaraskich - wsi Stary Zbaraż. Pierwszy, drewniany, zamek wzniósł tam protoplasta rodów Zbaraskich i Wiśniowieckich, Dymitr Korybut, spłonął on wraz z wnukiem Fiodora Korybuta, Wasylem Wasylewiczem Nieświskim, który od poddania się Tatarom wolał śmierć.
Drugi również drewniany spotkał dosyć podobny los - został poważnie uszkodzony w trakcie obrony przed Tatarami w 1589 roku broniony przez Janusza Zbaraskiego. Na początku XVII stulecia, Jerzy Zbaraski, syn Janusza, podjął decyzję o rozbiórce zamku i wzniesieniu nowoczesnej twierdzki bastionowej, w innym miejscu niż dwa poprzednie zamki. W tym celu sprowadził architektów z zachodu Europy.
Widok fasady pałacy według pierwotnego projektu Vincenzo Scamozziego z Wenecji.
skala 1:300
Pierwotny projekt przygotował Vincenzo Scamozzi z Wenecji, jeszcze dla Krzysztofa Zbaraskiego, jednak ze względu na znikome cechy obronne tego założenia zastąpiono go projektem Flamandczyka Henryka van Peene, twórcy m.in. pałacu Zbaraskich w Krakowie.
Forteca w Zbarażu, makieta ze zbiorów Muzeum Krajoznawczego w Zbarażu, kliknij aby zobaczyć jego plany.
Budowę zakończono w 1626 roku. Nowy zamek otrzymał umocnienia na wzór Bredy - oskarpowane zewnętrznie bastiony, wsparte na wałach ziemnych, wysokie na 12 metrów, o górnym tarasie dla obrońców szerokim na 23 metry. Wewnątrz bastionów umieszczono sklepione kazamaty. Całość zbudowano na planie kwadratu o boku 88 metrów i poprzedzono szeroką nawet do 40 metrów i dość głęboką fosą (w epoce zazwyczaj fosy miały około 8 metrów głębokości). Zgodnie z założeniem "palazzo in fortezza", wewnątrz umieszczono wczesnobarokowy pałac.
Do wnętrza wałów prowadziła dwukondygnacyjna brama z elewacją artykułowaną pilastrami toskańskimi.
Zamek przygotowany był do obrony za pomocą broni palnej, a ziemno kamienna konstrukcja była trudna do zniszczenia za pomocą ówczesnej artylerii.
W 1648 roku pusty zamek splądrowali Kozacy.
Jednak, o ile założenia architektoniczne i obronne były dla potrzeb twierdzki służącej do obrony przed watahami Tatarów poprawne, o tyle w obliczu obrony przed stutysięczną armią kozacką, jedna studnia i dość niewielki zamek, było to za mało. Stąd też w 1649 roku otoczono go dodatkowo obozem warownym według projektu Lotaryńczyka Dubois.
Forteca w Zbarażu, stan w XVII wieku.
Po opuszczeniu przez wojska polskie zamek stał pusty, aż do zawarcia Traktatu Grzymułtowskiego.
Po jakimś czasie, do zamku wrócili Wiśniowieccy i do 1682 roku służył im jako jedna z siedzib rodu. W 1675 zamek został zajęty bez walki, nie po raz pierwszy w swej historii, i spalony przez Turków. Odbudował go jeszcze Dymitr Jerzy Wiśniowiecki.
Po śmierci Dymitra Jerzego, w 1682, stał się własnością Józefa Potockiego, potem jego syna Stanisława, wojewody kijowskiego. Potoccy przebudowali zamek na rezydencję pałacową. W 1707 i 1734 był kolejno plądrowany przez wojska rosyjskie. W pierwszej połowie XIX wieku opuścił ręce Potockich.
Przed pierwszą wojną restaurował go ostatni prywatny właściciel Tadeusz Niementowski.
Podczas I wojny wojska rosyjskie wysadziły w powietrze kazamaty.
W 1935 roku Związek Oficerów Rezerwy przejął zamek i podjął jego restaurację.
Jego własnością pozostał do działań wojennych II wojny.
Podczas wojny uległ niemal ostatecznemu zniszczeniu.
Tuż po wojnie pozostałą część murów obronnych rozebrano na stodołę dla kołchozu (tak przynajmniej twierdzą miejscowi), potem odbudowano część pałacową.
Po dziś dzień zamek jest twierdzą niezdobytą.
Forteca w Zbarażu, stan w latach 20-tych XX wieku.
Od roku 1959 mieści się tam muzeum etnograficzne i prehistoryczne, a w holu można obejrzeć popiersia i portrety wodzów, którzy nie mogli go zdobyć (choć jest i wizerunek Jaremy). Można także obejrzeć fragmenty murów, resztki bastionów i bramy zamkowej. Stawy otaczające niegdyś zamek i miasto z dwóch stron zostały osuszone.
Pałac w Zbarażu, stan obecny.
Osobne fortyfikacje posiadało miasto nad rzeką Gniezną, składały się one z ziemnych parkanów i drewnianych baszt (w jednej z nich, "dębowej", ulokował się, w 1649, legendarny ksiądz Muchowiecki, który ze swej rusznicy dzielnie strzelał do Kozaków), umocnionych ulokowaniem miasta na półwyspie między dwoma jeziorami. Dziś nie ma po tych fortyfikacjach śladu.
zdjęcia zamku z lata 2002 roku, autor Karol Krużelecki
Brama w trakcie rekonstrukcji/ widok na boczne skrzydło pałacu.
Wnętrze dawnej bramy zamkowej w Zbarażu/ makieta twierdzy od frontu.
Pałac w Zbarażu, stan obecny.
Zdjęcie z artykułu "Rzeczpospolitej".
Wnętrze dawnej bramy zamkowej w Zbarażu, stan obecny.
Zdjęcie z artykułu "Rzeczpospolitej".
Inne zdjęcia Marcina Woltera.
Pałac w Zbarażu, stan obecny.
Zdjęcie z książki Władysława Zawistowskiego pod tytułem "Kto jest kim w Trylogii Henryka Sienkiewicza".
Kościół w Zbarażu, stan obecny.
Zdjęcie ze stron parafii.
Jeszcze osobną fortyfikację stanowił klasztor i kościół Bernardynów pod wezwaniem Świętego Antoniego z Padwy i Świętego Jerzego, miejsce pochówku części rodu Zbaraskich.
Kościół drewniany fundowano w 1606, od 1627 wymurowano go wbijając blisko 1600 pali w bagienny teren.
Został on splądrowany co prawda już w 1648 roku, ale potem pieczołowicie odbudowany przez ich spadkobierców.
Kolejne zniszczenia przyniósł najazd turecki w 1675. Dopiero w 1723 z fundacji Józefa i Stanisława Potockich wzniesiono nowy klasztor i kościół, konsekrowany 2 sierpnia 1755.
Po II wojnie kościół został skonfiskowany i zamieniony na magazyn środków chemicznych, co całkowicie zrujnowało jego bogate barokowe wyposażenie, z 13 ołtarzami włącznie. Obecnie został zwrócony duchownym i jest w remoncie, który z powodu biedy parafii posuwa się bardzo powoli.
Wnętrze kościoła w Zbarażu, stan obecny.
Zdjęcie ze stron http://zjp.republika.pl/Zdjecia.htm.
autor © Jakub Pączek